Του Δημήτρη Ρομποτή*
Για να προσεγγίση κάποιος ένα τόσο πολύπλοκο πρόβλημα όπως είναι η ουκρανική κρίση δεν αρκεί η γνώση των γεωπολιτικών δεδομένων ούτε καν η πλέον ολοκληρωμένη αντίληψη των συνθηκών και παραγόντων που συγκροτούν τη ρευστή πραγματικότητα επί εδάφους. Αυτό το λάθος κάνουν παραδιοσιακά οι Αμερικανοί αναλυτές, και μιλάω για τους σοβαρούς όχι για την Αριάνα “Χάφινγκτον”, οι οποίοι αν και προσπαθούν κατά κανόνα να ερευνήσουν τα πράγματα με χειρουργική διεισδυτικότητα επίσης κατά κανόνα αποτυγχάνουν στο να αποκτήσουν μια σε βάθος εικόνα για το πρόβλημα επειδή ξεκινούν από την επιφάνεια και δεν φτάνουν στις ρίζες, την ιστορία δηλαδή, η οποία κι’αν ακόμη δεν προσφέρει απαντήσεις μπορεί να οδηγήση στα σωστά ερωτήματα.
Το ίδιο λάθος κάνουν είτε από μιμητισμό, είτε από άγνοια ή ακόμη κι’από βλακεία διάφοροι Ελληνες αναλυτές τους οποίους παρακολουθώ όσο μου επιτρέπει ο χρόνος και τα νεύρα μου. Ενώ θα περίμενε κανείς οι Ελληνες να έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στην ιστορία πέφτουν κι’αυτοί στο ίδιο λάθος, αρχίζουν δηλαδή από την επιφάνεια κι’άντε να φτάσουν λίγο κάτω από το δέρμα. Ετσι αποτυγχάνουν στο να προσφέρουν μια πραγματικά εναλλακτική οπτική γωνία που θα μπορούσε, ενδεχομένως, να θέση τη συζήτηση γύρω από το ουκρανικό πρόβλημα σε τελείως διαφορετικό πλαίσιο και να προσδώση την ανάλογη «αυθεντία» στους ίδιους αλλά και την υποτιθέμενη δυνατότητα των Ελλήνων να αντιλαμβάνωνται καλύτερα τέτοιου είδους ζητήματα που άπτονται του ευρύτερου ελληνικού χωροχρόνου. Αντί της πρωτοπορείας και σ’αυτό το θέμα κυριαρχεί ο επαρχιωτισμός που συνεπάγεται τη “σιγουριά” της “σοφίας” των αναγνωρισμένων άλλων.
Η σημερινή κρίση στην Ουκρανία δεν άρχισε με την πτώση του Γιανουκόβιτς, ούτε καν με την προσπάθεια του αμερικανοευρωπαϊκού παράγοντα να περικυκλώση τη Ρωσία ροκανίζοντας τον «ζωτικό της χώρο». Το πρόβλημα πάει αιώνες πίσω και σχετίζεται εν πολλοίς με “τα όσια και τα ιερά” των Ρώσων, βρίσκεται δε στη ρίζα της ρωσικής ταυτότητας όποια κι’αν είναι αυτή. Αφετηριακό σημείο στη γέννηση του ζητήματος αποτελεί η σύνοδος των αρχιερέων του Κιέβου στην πόλη Μπρέστ της Ρουθηνίας το 1595 όταν ψήφισαν 33 άρθρα με τα οποία αποφάσισαν να φύγουν από την Κωνσταντινούπολη και να δεχτούν ως αρχηγό της εκκλησίας τους τον πάπα. Είναι η λεγόμενη Ενωση του Μπρέστ (Берестейська унія) η οποία σηματοδοτεί και την επίσημη εμφάνιση της Ουνίας (Ουνίγια – Ενωση στα παλαιοσλαβικά) που με αιχμή του δόρατος τον παπισμό προσπαθεί να καταλάβει ολοένα και περισσότερο έδαφος στην ανατολική Ευρώπη, ιδιαίτερα σε περιοχές με ρωσόφωνο πληθυσμό, και έχει οδηγήσει σε διχασμό πολλές τοπικές κοινωνίες και χώρες. Εξαιτίας της Ενωσης του Μπρεστ η Ουκρανία ποτέ δεν έγινε ένας ομοιογενής χώρος, τελούσε πάντα υπό το καθεστώς αυτής της σχιζοφρένειας ακόμη και σε εποχές που το θρησκευτικό συναίσθημα του πληθυσμού είχε ατονήσει επειδή ο διχασμός έλαβε σταδιακά και πολιτιστικές διαστάσεις. Οι Ουνίτες Ορθόδοξοι (όπως η Γιούλια Τιμοσένκο) εκπροσωπούν υποτίθεται το “προοδευτικό” κομμάτι της χώρας, που επιδιώκει στενότερες σχέσεις με τη Δύση και θεωρεί ότι δικαιωματικά ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Ακόμη και από πλευράς ρυμοτομίας η δυτική Ουκρανία είναι πιο κοντά στην Πολωνία και άλλες χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Το Λβωφ, η “πρωτεύουσα” της δυτικοπρεπούς πλευράς, δεν έχει τίποτα να ζηλέψη από αντίστοιχες ευρωπαϊκές πόλεις, επιφανειακά αν μη τί άλλο, διότι η νοοτροπία διαφέρει όσο κι’αν οι κάτοικοί του θέλουν να πιστεύουν το αντίθετο.
Οι κανονικοί Ορθόδοξοι από την άλλη, εκπροσωπούν την παραδοσιακή ουκρανική κοσμοαντίληψη, αυτή που θέλει τη χώρα σε στενή σχέση με τη Μόσχα και η οποία νοιώθει πολύ πιο άνετα με το πρόσφατο σοβιετικό παρελθόν εν αντιθέσει με τους Ουνίτες που θεωρούσαν τη Σοβιετική Ένωση ξένη κατοχή και βλέπουν με ανάλογα συναισθήματα την πιθανή παραμονή της χώρας στη ρωσική σφαίρα επιρροής. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, οι φιλοδυτικές δυνάμεις (Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών – Organization of Ukrainian Nationalists και Ουκρανικός Επαναστατικός Στρατός – Ukrainian Insurgent Army) πολέμησαν λυσσαλέα τους Σοβιετικούς και τους ρωσόφιλους πριν τα βάλουν και με τους Γερμανούς στο τέλος. Νωπές ήταν τότε και οι μνήμες του φοβερού Λιμού (Голодомор – Χολοντομόρ – «εξόντωση μέσω πείνας») την περίοδο 1932 και 1933 που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο εφτάμισυ εκατομμυρίων Ουκρανών. Στο «πατριωτικό» αφήγημα ο Λιμός ήταν αποτέλεσμα πολιτικής του Στάλιν με στόχο την εξόντωση των Ουκρανών εθνικιστών, άσχετα αν μεταξύ των θυμάτων ήταν και ρωσόφρονες ενδεχομένως σε αντίστοιχες αριθμητικές αναλογίες. Ο Στάλιν ήταν Γεωργιανός …
Ακόμη και σήμερα οι οργανωμένες ομάδες που εξεγέρθηκαν εναντίον του Γιανουκόβιτς, με πρώτη και κύρια τον Δεξιό Τομέα (Right Sector), είναι βιολογικοί και ιδεολογικοί απόγονοι των εθνικιστών Ουκρανών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τους οποίους οι ρωσόφιλοι θεωρούν “γερμανοτσολιάδες” για να θυμηθούμε και λίγο τα δικά μας. Θα μπορούσε να πη κανείς ότι η κατάσταση στην Ουκρανία προσομοιάζει με αυτήν της πρώην Γιουγκοσλαβίας, με τους «Ορθόδοξους» Σέρβους από τη μία και τους «Ρωμαιοκαθολικούς» Κροάτες/Σλοβένους από την άλλη.
Βέβαια, όπως σε όλες τις περιπτώσεις οι οποίες αφορούν σε ανθρώπους, οι γραμμές δεν είναι πάντα ξεκάθαρες. Υπάρχουν πολλοί κανονικοί Ορθόδοξοι Ουκρανοί που δεν θέλουν τους Ρώσους και επιθυμούν να απομακρυθνούν από τον ρωσικό εναγκαλισμό. Το 2006 – όπως έγραψα σε σχετική αρθρογραφία προ μηνών – παραλίγο να επέμβη στρατιωτικά ο Πούτιν όταν ο τότε Ουκρανός Πρόεδρος Βίκτωρ Γιούσενκο είχε ενορχηστρώσει την αυτοκεφαλία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και την υπαγωγή της στο Οικουμενικό Πατριαρχείο που τελεί υπό τον απόλυτο έλεγχο της Δύσης (ΗΠΑ). Ο Πούτιν ζήτησε μέχρι τη βοήθεια της Τουρκίας προκειμένου να πειστή ο Βαρθολομαίος να μην κάνη τέτοιο λάθος και η Αγκυρα την έδωσε πάραυτα.
Υπάρχουν επίσης πολλοί Ουκρανοί που είναι μικτής καταγωγής, αν και κατ’ουσίαν όλοι Ρώσοι είναι αφού το ρωσικό έθνος συγκροτήθηκε επίσημα στον ευρύτερο χώρο της σημερινής Ουκρανίας με αυτοκρατορική πρωτεύουσα το Κίεβο. Εκεί βαφτίστηκε ο Βλαδίμηρος με τους ευγενείς όταν αποφάσισε ότι ο χριστιανισμός της Κωνσταντινούπολης ήταν ελκυστικότερος από αυτόν της Ρώμης. Η δε διαφορά ουκρανικής και ρωσικής γλώσσας είναι όπως τα κυπριακά με τα νέα ελληνικά. Ομοίως ως προς τα κυπριακά, τα ουκρανικά είναι πιο κοντά στα παλαιοσλαβικά, την “αρχαία” ρωσική γλώσσα. Οι Ρους που έδωσαν το όνομά τους σ’αυτή την κατηγορία των Σλαύων, ήταν Σουηδοί κατακτητές οι οποίοι αριθμητικά λιγότεροι όντες εκσλαβίστηκαν.
Εφόσον λοιπόν οι ρίζες του ουκρανικού προβλήματος είναι θρησκευτικές – όπως και κατ’ουσίαν οι ρίζες όλων των πολιτικών προβλημάτων στην Ευρώπη – επόμενο είναι και ο Βλαδίμηρος Πούτιν να το έχη δει κάπως …βυζαντινός αυτοκράτορας. Οι «προσκυνηματικού» χαρακτήρα επισκέψεις στο Αγιο Ορος, οι καλόγεροι «εξομολογητές» του και η πλήρη υπαγωγή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην επεκτατική του πολιτική οφείλονται στο ότι εν αντιθέσει με πολλούς δυτικούς γνωρίζει ιστορία και ξέρει ότι όπως και στο μάρκετινγκ για να πουλήσης ένα προϊόν ή μια πολιτική χρειάζεται το ανάλογο «αφήγημα» που να βασίζεται σε αληθοφανείς μύθους. Η δε διεθφαρμένη ιεραρχία είναι παραπάνω από πρόθυμη να συμπλεύση αφενός γιατί δεν έχει επιλογή (ο Πούτιν τους έχει στο χέρι για πολλούς και διάφορους λόγους) κι’αφετέρου γιατί ο εθνικισμός είναι το τελευταίο ισχυρό της προπύργιο στον ρωσικό πληθυσμό. Χώρια που χωρίς την ανοχή του κράτους θα περιοριστή και η δυνατότητά της για μονοπωλιακού χαρακτήρα «μπίζνες» από τις οποίες θησαυρίζουν πολλοί και διάφοροι αργυρώνυτοι. (Στη Ρωσία οι ευαισθητοποιημένοι πολίτες εγκαταλείπουν μαζικά την Ορθόδοξη Εκκλησία και στρέφονται σε δυτικού τύπου ομολογίες και δοξασίες, κάτι ανάλογο που συμβαίνει με τον Ρωμαιοκαθολισμό σε αναπτυσσόμενες χώρες της Νοτίου Αμερικής, όπως η Βραζιλία.) Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που η Ορθοδοξία χρησιμοποιείται ως πλαίσιο αλυτρωτικών ή άλλου είδους εθνικών επιδιώξεων. Από την Ελλάδα μέχρι τη Σερβία και τα Σκόπια η οργανωμένη εκκλησία ταυτίζεται με τους κρατικούς εθνικισμούς. (Είναι μια συνταγή που έχει δουλέψει μέχρι τώρα κι’αυτό το ξέρουν καλύτερα από όλους οι δυτικοευρωπαϊοι που είναι και οι πρώτοι διδάξαντες.)
Στην περίπτωση του Πούτιν δεν βοηθάει και το γεγονός ότι έχει το ίδιο όνομα με τον Αυτοκράτορα Βλαδίμηρο που έκανε τους Ρώσους χριαστιανούς. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι «Βλαδίμηρος» στα παλαιοσλαβικά θα μπορούσε να ερμηνευτή με δύο τρόπους: “αυτός που κυβερνάει με ειρήνη” αλλά και «κυρίαρχος του κόσμου”. Το κατά πόσον ο Πούτιν «έχη κολλήσει» στη δεύτερη εκδοχή και κατά πόσον το «καλάμι» είναι παράγοντας στη φόρα που έχει πάρει μένει να φανή στο άμεσο μέλλον. Ως ώρας πάντως είναι κυρίαρχος του παιχνιδού, αν όχι ακόμα κυρίαρχος του κόσμου, κι’αυτό οφείλεται όχι σε μικρό βαθμό στο γεγονός ότι εν αντιθέσει με τους αντιπάλους του γνωρίζει ιστορία και ξέρει να τη χρησιμοποιή ανάλογα. Επί του παρόντος αχτίδες αισιοδοξίας για την Ουκρανία με τους πολύ όμορφους αλλά αφελείς κατοίκους, δεν διαφαίνονται …
Ο Δημήτρης Ρομποτής είναι δημοσιογράφος με έδρα τη Νέα Υόρκη.
ΥΓ:
1) Η κρίση στην Ουκρανία πρέπει να προβληματίση την Ελλάδα (αλλά και την Κύπρο) και για τον λόγο ότι από την εξέλιξή της θα εξαρτηθή εν πολλοίς αν θα κάνουν ακριβώς το ίδιο οι Τούρκοι στη Θράκη. Για αυτό και όσοι θερμοκέφαλοι «ρωσόφιλοι» επιχαίρουν για την επερχόμενη διάλυση της Ουκρανίας και ονειρεύονται την κάθοδο του Μόσκοβου στη Μεσόγειο καλό θα είναι να ηρεμήσουν και να αφιππεύσουν του καλάμου τους …
2) Η «λογική» ότι διάφορες εθνικές ή θρησκευτικές ομάδες μπορούν να διοργανώνουν δημοψηφίσματα και να απαιτούν την ανεξαρτησία ή προσάρτησή τους σε άλλες χώρες ενδέχεται να τινάξη στον αέρα όλο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.
